DWIE OPOWIEŚCI

Pierwsze moje spotkania to początkowe lata osiemdziesiąte ubiegłego stulecia, na starym żydowskim kirkucie w rodzinnym Tarnowie. Ogromnie zaniedbany cmentarz, setki pochylonych macew, trudne do przebrnięcia chaszcze. Oplatające, ekspansywne bluszcze, dzikie koty, świat niby w samym centrum miasta a jakby zapomniany przez wszystkich, omijany, nie zauważany, prawdziwe gruzowisko kamieni. Pojawiałem się tam kilka razy, poznawałem kulturę, która odeszła w zapomnienie. A przecież kilka dziesiątek lat wstecz tarnowskie bruki tętniły pod podeszwami trzewików. Długie, czarne chałaty były czymś normalnym, głowy nakryte jarmułką, a na nich kapelusze. Brody. Przygarbione postacie. Charakterystyczne kamieniczki przy ciasnych, niezwykle klimatycznych uliczkach Żydowskiej i Wekslarskiej. Poszukiwania przy starych wejściowych drzwiach śladów po mezuzach. Ruina Bimy po zburzonej Starej Synagodze, budynek Starej Łaźni. Przecież wystarczy przystanąć, rozejrzeć się.

Przed dwunastu laty przy kamienicy na ulicy Wałowej pojawiła się pewna postać. Postawny, sędziwy mężczyzna w berecie na głowie, z ulubioną fajką w dłoni, z bystrym, przenikliwym wzrokiem ukrytym za grubymi oprawkami okularów. Po latach patyna czasu robi swoje, dziś nierzadko spacerując tym ciekawym deptakiem łatwo tę postać przeoczyć. Poniższe zdjęcie wykonałem kilka dni po odsłonięciu pomnika. Brąz z którego został on wykonany lśnił wówczas nowością. Poła marynarki odkrywa przed nami fragment wiersza zatytułowany: ,,Pieśń o Bożych zegarach”. Wielokrotnie powracałem do tych słów. Polecam szczerze. Postać ta, to Roman Brandstaetter, poeta, dramaturg, tłumacz. Postać wybitna, jeden z największych  Tarnowian. Z niesamowitymi kolejami losu, niezwykłą historią, przebogatą spuścizną literacką.

A później pojawiły się bruki krakowskiego Kazimierza, ulica Górna w Leżajsku… kolejne spotkania, fascynacje, zadziwienia. Niektóre z tych chwil starałem się utrwalić, zatrzymać.

I nadszedł miesiąc wrzesień tego roku, kiedy ukazała się informacja o kolejnej edycji ogólnopolskiego konkursu fotograficznego organizowanego przez Stowarzyszenie Fotograficzne ,,Przeciw Nicości”, zatytułowanego ,,Polska jest piękna”. Wysłałem swoje zdjęcia. Obrazy chasydów. Miejsc, którymi jestem oczarowany od lat. Ogromną radością napełnia mnie fakt, że jedno ze zdjęć zostało dostrzeżone przez Kapitułę konkursu i wyróżnione. Jedną z nagród była możliwość wydania albumu autorskiego. Decyzja mogła być tylko jedna. Całość poświęcę chasydom. I właśnie album ten dotarł do mnie. Niezwykła, wzruszająca była ta chwila.

Postem tym powracam do wspomnień dalszych i bliższych. Jak słowa w przywołanej powyżej ,,Pieśni o Bożych Zegarach” – ,,nic się nie dzieje przedwcześnie, nic się nie dzieje za późno, i wszystko się dzieje w swym czasie… wszystko ”

Zapraszam więc jakby równolegle na dwie opowieści. Opowieść Romana Brandstaettera (fragmenty pochodzą z tomu zatytułowanego: ,,Krąg Biblijny”) o swojej młodości, o pierwszych zetknięciach z Pismem Świętym, ulicach mojego rodzinnego Tarnowa, oraz mojej opowieści zawartej w obrazach chasydów. I nawet jeśli czasem tekst dominuje nad ilustracjami, to tym bardziej pragnę ukazać szacunek do Człowieka, Rodziny, Tradycji, Wiary, Modlitwy, Słowa. Myślę, jestem wręcz przekonany, że zdjęcia te nigdy by nie powstały, gdyby nie te zdarzenia o których wspominam we wstępie. One są jakby dopełnieniem tego co we mnie od lat. To coś bardzo osobistego.   

,,Pismo Święte Starego Testamentu było z początku – podobnie jak Ewangelia – opowiadane. Przekazywane z pokolenia na pokolenie, drogą ustnej tradycji, zostało spisane w pewnej epoce naszych dziejów, przeszło przez filtry różnych redaktorów, aż dotarło do nas w kształcie dzisiaj nam znanym. Nie mam zamiaru na tym miejscu dokonywać analizy oralnego stylu Starego Testamentu i jego poetyki, która ułatwiała ustne przekazywanie tekstu w sposób najbardziej ścisły, pragnę tylko podkreślić niewątpliwy fakt, że synowie Izraela słowo biblijne z początku słyszeli, a nie czytali. Myśl Boża przenikała w nich przede wszystkim przez zmysł słuchu, który mieli zawsze wyczulony na wszelkie głosy zewnętrzne i wewnętrzne. Zanim ujrzeli Księgi Święte spisane na miedzianych, papirusowych i pergaminowych zwojach, określone kształtem liter biegnących równym szeregiem od strony prawej do lewej, mieli je w uszach i kształcie dźwięków, głośno wypowiadanych i śpiewanych przy akompaniamencie muzycznych instrumentów. Dźwięk i towarzysząca im gestykulacja rąk i mimika – oto środki pierwotnego przekazu Świętych Ksiąg. I takie było również moje pierwsze spotkanie z Biblią, albowiem zanim sam zacząłem ją czytać, znałem cały Pięcioksiąg z opowiadań mojego dziadka. Widzę go siedzącego w fotelu, a siebie na jego kolanach. Słyszę równy, melodyjny głos opowiadający o Adamie i Ewie, o Abrahamie i ofiarowaniu Izaaka, historię Jakuba i jego synów, dramatyczne dzieje Józefa, zakończone happy endem, który jak każdy radosny finał w dziejach ludzkich był zarazem początkiem tragicznych nieszczęść. Potem następowała wzruszająca gawęda o niemowlęciu znalezionym w kobiałce na wodach Nilu, rozmowa z Panem w krzaku ognistym, wyjście z Egiptu, przejście przez Morze Sitowia, i tak z dnia na dzień, z tygodnia na tydzień ciągnęła się ta historia zagęszczona burzliwymi przygodami i cudownymi zdarzeniami, a ponieważ dziadek, opowiadając mi dzieje biblijne, postawił warunek, że każdą jego opowieść muszę powtórzyć własnymi słowami – oto jak powtarzała się przede mną, na żywo, w błyskawicznym skrócie, tradycja ustnego przekazu – opowiadania starca, przeplatane moimi powtórzeniami, trwały ku mojej radości przez długie, długie miesiące. Gdy teraz po wielu dziesiątkach lat czytam Świętą Księgę, wydaje mi się, że nie czytam jej, lecz słyszę głos dziadka, i wsłuchuję się z napięciem w jego równy, melodyjny głos, opowiadający mi dzieje biblijne tak, jak były opowiadane w namiotach koczującego Jakuba„.

O pradziadku.

,,Nie znałem go. Umarł jako stuletni starzec dwa lata przed moim urodzeniem. Jednak dzięki opowiadaniom mojego dziadka i ojca pradziad urósł w mojej chłopięcej wyobraźni do rozmiarów biblijnego patriarchy i w tej postaci utrwaliwszy się raz na zawsze w mojej pamięci, ukształtował moje widzenie wielu odległych i tajemniczych wydarzeń, których bez jego udziału byłbym może nigdy nie zrozumiał. Było mu na imię Abraham. Pochodził z Sefardów. Urodził się w Warszawie a później przeniósł się z rodziną do ówczesnej Galicji i osiadł w Tarnowie. Mój pradziadek był człowiekiem bardzo pobożnym, gorliwym chasydem, zwolennikiem dynastii cadyków z Góry Kalwarii. O jego pobożności krążyły budujące opowiadania. Dziadek mój, który dla swojego teścia żywił głęboki szacunek, opowiadał mi różne zdarzenia z jego życia, świadczące o jego bogobojności, mądrości i gościnności, a przede wszystkim dobroci. To mój pradziadek nauczył mnie zza grobu przeżywać Biblię jako zjawisko nieustannie obecne. Pamiętam jak pewnego dnia zabrał mnie ojciec na kirkut. Zatrzymaliśmy się przed prostym grobem, obrosłym dziką akacją. Na cokole wypisane były hebrajskimi literami słowa, które starałem się bezskutecznie odczytać. – tu leży twój pradziadek Abraham. Pomódl się… rzekł ojciec zniecierpliwiony moim nieumiejętnym sylabizowaniem hebrajskich spółgłosek niezaopatrzonych w masorecką punktację, co utrudniało mi odczytanie tekstu”.

Na tym samym cmentarzu znajduje się też grób Dawida Mordehaja Brandstaettera, dziadka poety, Romana. Dawid jest uważany za twórcę języka nowohebrajskiego, który stał się urzędowym językiem Izraela. Brandstaetter pierwszy zaczął tworzyć w tym języku. Był bardzo znany. Uznawano go za jednego z najmądrzejszych galicyjskich Żydów.

,,Jest lipcowa noc. Na moim biurku leży Pismo Święte. Wyciągam po nie rękę. Przypływ przeszłości pod działaniem tego gestu jest tak żywiołowy, że nie umiem go sobie wyobrazić bez skojarzenia mojej wyciągniętej ręki z pobrużdżoną zmarszczkami ręką dziadka, sięgającej po oprawny w czarne płótno tom hebrajskiej Biblii. Biblia leżała na biurku mojego dziadka. Biblia leżała na stołach moich praojców. Nigdy w bibliotece. Zawsze na podręczu. W naszym domu nikt Biblii nigdy nie szukał, nigdy również nie słyszałem, aby ktokolwiek pytał, gdzie ona leży. Wiadomo było, że u dziadków na biurku, u nas na małym stoliku obok fotela, w którym wieczorami zwykł siadywać ojciec. Miejsce, na którym leżała Biblia, było dla mnie miejscem wyróżnionym. Gdyby mnie wówczas spytano, w czym upatruję owo wyróżnienie, na pewno nie umiałbym odpowiedzieć, mimo to odczuwałem niezwykle wyraźnie nadzwyczajność tego miejsca. Było ono dla mnie środkiem całego mieszkania, wyniesionym wysoko nad całe mieszkanie, punktem, dokoła którego wszystko się obracało. Gdy ojciec wieczorem czytał Biblię, chodziłem po pokoju na palcach. Dziadkowi nigdy bym się nie ośmielił przerwać jej lektury. Obaj byli dla mnie w takich chwilach naznaczeni przywilejem nietykalności. Od najmłodszych lat byłem świadkiem nieustannej manifestacji świętości tej Księgi, jej kultu i wywyższania. Samo jej otwarcie jest już aktem doniosłym. Ojciec opowiadał mi, że pradziadek ilekroć sięgał po Biblię, mył uprzednio ręce i modlił się o łaskę mądrego czytania. Mój pierwszy nauczyciel języka hebrajskiego bił mnie linijką po dłoni, gdy ośmieliłem się dotknąć palcem świętych liter Pięcioksięgu”.

,,Dziadek od wczesnej młodości zapisywał drobnym, hebrajskim pismem na wewnętrznych stronach okładek Biblii, a potem na wklejonych do niej arkusikach papieru, przyciętych z pedantyczną dokładnością do rozmiarów Księgi, daty śmierci swoich przodków i najbliższych z rodziny. Były to kronikarskie zapiski o śmierci jego prapradziadków, pradziadków i dziadków. Praprababek, prababek, i babek, stryjów i wujów, braci stryjecznych, dzieci, wnuków, a na koniec mojej babki. Gdy wpisywał jej imię – stałem właśnie obok niego – zapytałem:

– dlaczego zapisujesz w Biblii imiona umarłych?

– bo jest księgą żywych – odparł, nie przerywając pisania”.

,,Wieczory poświęcone wspólnemu czytaniu Pisma Świętego należą do moich najpiękniejszych wspomnień z czasów chłopięctwa. Dziadek i ja siedzieliśmy w jadalnym pokoju, dziadek w fotelu obitym skórą, ja na krześle. Krąg światła spod umbry gazowej lampy – była przerobiona z naftowej – padał na stół i na otwartą przede mną Biblię. Dużych rozmiarów zegar, stojący w kącie, równomiernie tykał i co kwadrans sennym biciem odmierzał czas. A potem pokój zalegała cisza pachnąca rodzynkami, tłuczonym cynamonem i goździkami, które babka przechowywała w kredensie. Tego wieczoru dziadek położył dłonie na poręczach fotela i rzekł:

– Czytaj powoli i wyraźnie. Nie połykaj liter. Wejdź w siebie i miej na uwadze, że czytasz Pismo Święte.

Po tym łagodnym upomnieniu, wypowiedzianym z lekka drwiącym tonem, dostrzegalnym raczej w modulacji głosu niż w samej treści wypowiedzianego zdania – zacząłem czytać, jak mogłem najwyraźniej.

Dziadek zamyślił się.

Do pokoju weszła babka. Trzymała w rękach misę z jabłkami. Widząc dziadka pogrążonego w myślach, cofnęła się i cicho zamknęła za sobą drzwi. W pokoju został przez chwilę szelest jej atłasowej sukni.

Później babka weszła ponownie do pokoju i postawiła na stole misę z jabłkami, po czym otworzyła drzwi kredensu, wyjęła talerzyk z rodzynkami i postawiła go obok mnie na stole. Zegar wybił kwadrans. I znów zaległa cisza pachnąca rodzynkami, tłuczonym cynamonem i goździkami”.

,,Chyba byłem w siódmej klasie gimnazjalnej. Pewnego wiosennego dnia dziadek i ja wybraliśmy się na przechadzkę za miasto, w kierunku Góry św. Marcina. Minęliśmy plac Sanguszków, położony w głębi pięknego, starego parku wśród czerwonych buków i platanów, i wyszliśmy na drogę wysadzaną dzikimi jabłoniami. Pięła się falującym garbem do podnóża góry, na której szczycie wznosiły się wyszczerbione, ceglaste ruiny zamku Tarnowskich.

Dziadek przystanął.

– jest tak pięknie, że warto pomówić o Biblii – powiedział. I począł mówić o sztuce jej czytania.

Monolog dziadka mam żywo w pamięci, chociaż nie jestem pewien, czy go w całości wypowiedział podczas naszej przechadzki, na drodze wysadzanej dzikimi jabłoniami. Prawdopodobnie niektóre jego sformułowania, pochodzące z późniejszego okresu – do tego tematu wielokrotnie jeszcze w przyszłości wracał – podświadomie połączyłem ze sobą w zamkniętą całość, kierując się wrodzoną mi skłonnością do jedności czasu, miejsca i akcji. Zresztą wyznawany przeze mnie czas – każdy jest wyznawcą swojego własnego czasu – odmierzam treścią, którą w sobie zawiera, dlatego dla mnie dwa zdarzenia, nawet od siebie odległe w czasie, jeżeli wyrażają identyczną treść, dzieją się zawsze równocześnie.

– Symeon ben Jochaj zwykł mawiać, że każde słowo Pisma kryje tajemnicę – mówił dziadek – a ponieważ do tajemnicy wiedzie zazwyczaj wiele dróg, staraj się Biblię czytać na różne sposoby. Niekiedy czytaj ,,z mędrca szkiełkiem i okiem”, badaj uważnie każde słowo tekstu, innym zaś razem popuść wodze wyobraźni i rozważaj z bystrością nieco mniej badawczą i wyostrzoną, ale za to z sercem bardziej otwartym, na wypadki dziejące się na kartach Księgi. Za każdym razem odnajdziesz w tych fragmentach inne wartości. Jeżeli przeczytasz ten i ów rozdział dwadzieścia razy, powinieneś przynajmniej dziesięć razy czytać go inaczej i za każdym razem odkrywać w nim inne obszary. Nigdy jednak nie bądź pewny, że dotarłeś do właściwego jego sensu, do sedna sprawy. Nie popadaj w popłoch, jeżeli za każdym czytaniem inne wartości wydobędziesz z tego samego tekstu, nawet takie, które sobie nawzajem przeczą. Biblia jest żywiołem bez dna i granic. Nikt z badaczy, egzegetów, teologów, uczonych, pisarzy nie dotarł do jej najgłębszych źródeł. Dlatego nie zrażaj się, jeżeli w Biblii czegoś nie zrozumiesz. Mądrzejsi od Ciebie również nie rozumieli wszystkiego. Ale bądź zawsze przygotowany na nieprzewidziane odkrycia i znaleziska, które podczas poprzednich lektur wymknęły się twojej uwadze. Ten sam rozdział czytać będziesz wielokrotnie i nie wpadniesz na ślad tego, czego szukasz, aż nagle, za którymś razem, nie tylko otrzymasz jasną odpowiedź na trapiące cię pytania, ale trafisz na dotychczas niezauważone przez ciebie pokłady obrazów i myśli, i wtedy ujrzysz to, co było całkowicie zasłonięte przed tobą podczas wszystkich poprzednich lektur. Biblia jest podobna do Boga. Nie pozwala, by ją poznawano i zgłębiano do samego dna.

I to jest wszystko, co zachowałem w pamięci i monologu dziadka o sztuce czytania Biblii. Wskazówki te stały się dla mnie drogowskazem podczas każdorazowej lektury Księgi, ochroniły mnie przed niejednym błądzeniem i zaoszczędziły mi wielu rozczarowań. Dlatego zawsze z uczuciem rozrzewnienia wracam do wspomnień o tej podmiejskiej przechadzce, do czerwonych buków i platanów, i drogi wysadzanej dzikimi jabłoniami, i do starca, którego wysoka postać rzuca dobry cień na moje dzieciństwo i pierwszą młodość. Pamięć jest jak westchnienie”.

I na koniec kilka słów o albumie. Tworzył się, urealniał przez tygodnie. Liczy 64 strony. Format A4. Zawiera kilkadziesiąt dla mnie ważnych fotografii. Wypowiedziałem przed kilkoma dniami słowa, że jest on bardzo mój. Prywatny, imienny, jakby zastrzeżony dla mnie. To wielka satysfakcja i czysta radość. Ukazuję w nim świat o którym czytałem, poznawałem go przez lata. By tego dotknąć, zmierzyć się, by niejednokrotnie poszukać w sobie odwagi. Może spoglądając na moje zdjęcia, ktoś w obrazie sędziwego chasyda dostrzeże jakiegoś dziadka, podobnego do dziadka Romana Brandstaettera. A może w młodym licu ktoś będzie upatrywał podobieństwo do Autora z czasów młodości, zasłuchanego w dziadkowych opowieściach. Pragnę by te opowieści przenikały się. Uzupełniały. Dopełniały.

Pragnę na koniec Serdecznie Podziękować Pani Lucynie Romańskiej – Prezes Stowarzyszenia Fotograficznego ,,Przeciw Nicości”.
Za życzliwość, ogromny wkład i zaangażowanie by album ten mógł powstać oraz by oddał to co w moim sercu. W Pani osobie spotkałem czułego, wrażliwego słuchacza. Jestem ogromnie Wdzięczny za cały trud, za mnóstwo ciepłych, konstruktywnych rad. Dzieliła Pani się ze mną swoją wiedzą i doświadczeniem. To bezcenne. DZIĘKUJĘ.

Zakończę słowami Romana Brandstaettera z Jego ,,Przypadków mojego życia”, zbioru luźnych krótkich opowiastek. Bo przecież mój album zatytułowany ,,Chasydzi” to właśnie moje skromne dzieło.

Nieubłagane oczy czasu

,,Gdy po długiej pracy ukończyłeś swoje dzieło, pracę nad nim rozpoczyna nieubłagany czas, który czyni z nim wszystko, cokolwiek zechce. Może je uśmiercić i powtórnie przywrócić do życia, może je pogłębić i spłycić, przydać mu blasku lub przyćmić, odmienić jego sens i wartość. Ukończywszy swe dzieło nigdy nie mów, żeś je ukończył. Bądź rad, jeżeli spośród wielu twoich dzieł jedno znajdzie umiarkowaną łaskę w nieubłaganych oczach czasu”.

Szczerze polecam literaturę Romana Brandstaettera. To postać z pogranicza kultur, człowiek ,,podwójnej świadomości”. Po jego śmierci w jego mieszkaniu znaleziono menorę, na której zawiesił różaniec. Tak połączył dwa symbole wiary, w której się urodził i którą odkrył.

Siadając do tego wpisu, dzieląc się radością mam skromną nadzieję, że może i przed kimś z Was odkryję postać tego niezwykłego Człowieka.

A skoro za dni kilka czas Pięknych Świąt Bożego Narodzenia, proszę przyjmijcie życzenia, by ta wyjątkowa noc oraz podobne dni przyniosły Wam wiele radości, spokoju i szczęścia. Dużo Dobra dla Was.