ONA

Niedawno byliśmy na Świętej Górze Grabarka, pozostańmy więc jeszcze w tych klimatach, a słowem i obrazem dzisiejszego wpisu niechaj będą treści z unikatowej książki nieżyjącego już księdza mitrata Grzegorza Sosny, oraz zdjęcia z tegorocznych podróży po Podlasiu. ,,Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie” to książka, która jest prawdziwą skarbnicą wiedzy. Praktycznie pozycja nie do zdobycia na antykwarycznych półkach, ale mam to szczęście, że w każdej chwili mogę sięgać do swojego księgozbioru, by dopełniać to co znam od lat, lub odkrywać, poznawać wciąż i nowe.

Obserwuję innych, kiedy przekraczają próg cerkwi, dostrzegam często ich zagubienie, wnętrze może przytłacza, może onieśmiela, podejrzewam, że często po prostu to brak wiedzy lub pierwsze zetknięcie z czymś nowym.

Już ponad trzy lata temu popełniłem pewien wpis zatytułowany ,,Nauka czytania” (jak ten czas umyka…) może pora to dobra by powrócić do myśli w nim zawartych, by przy kolejnej sposobności było łatwiej, by treści się przenikały, by ,,czytać” coraz płynniej to co dostrzega wzrok.

http://naskrajukraju.pl/?p=8149

I choć cerkiewki Podlasia są zewnętrznie równie piękne jak te małopolskie, podkarpackie czy z terenów Lubelszczyzny, a niewątpliwie zdecydowanie różnorodne w kolorze i bryle architektury, to koniecznie polecam ich wnętrza. Warto podpytać kto jest w posiadaniu klucza, odszukać, by móc wejść, by zachwyt w nas trwał długo jeszcze po opuszczeniu tych miejsc.

,,Wg starożytnego świadectwa św. Łukasz był malarzem i pierwszy namalował Jej wizerunek. Ujrzawszy go Maria Panna powiedziała: Łaska zrodzonego ze mnie i moja niech spocznie na tej ikonie. O tym wydarzeniu pisał około 530 roku Teodor Anagrostes, a także inni historyce. Byli oni zdania, że apostoł namalował siedem wizerunków Matki Bożej. Ikona została przekazana przez apostoła do Antiochii. W 453 roku cesarzowa Eudokia, żona Teodozjusza Młodszego, przekazała ją do Jerozolimy, a potem do Konstantynopola, dla świętej cesarzowej Pulcherii. Ikona Matki Bożej wkrótce zasłynęła cudami.

Według tradycji św. Łukasz trzykrotnie sportretował Marię za życia, zaraz po zesłaniu Ducha Świętego. Owe trzy ikony stanowią trzy podstawowe typy ikonograficzne wizerunków (ikon) maryjnych.

Eleusa – Umilenije (Miłosierna) – według tradycji przedstawia moment, w którym Dzieciątko Jezus wyjaśnia Matce tajemnicę swej śmierci i zmartwychwstania. Na obliczu Marii odbija się wyraz bólu, miłości, a także pełnego poddania się woli Bożej, pogłębione przez silne kontrasty światła i cienia. Spojrzenie Marii cechuje zdziwienie, smutek i zaduma. Syn przytula się do Matki, Ona zaś otacza Syna swoją miłością i macierzyńską opieką. Do typu Umilenije należy Włodzimierska Ikona Matki Bożej. Od ikony Umilenije wywodzi się około 230 typów ikon określanych od miejsca pochodzenia lub objawienia, np. Jarosławska, Kazańska, Nowogrodzka. Na terenie obecnego województwa podlaskiego cudowna Włodzimierska Ikona Matki Bożej znajduje się w Kożanach.

Hodegetria to ta, która jest przewodniczką w drodze. Matka Boża podtrzymuje jedną ręką Dzieciątko, drugą wskazuje je jako drogę, prawdę i życie. Jest to wizerunek mający charakter uroczysty, majestatyczny. Mały Jezus o twarzy dorosłego człowieka (symbol boskiej wiedzy oraz przeznaczenia wiodącego ku męce i śmierci) w jednej ręce trzyma rotulus praw, a drugą udziela błogosławieństwa. Tego typu ikony znajdują się między innymi w Bielsku Podlaskim, Brańsku, Hodyszewie, Rybołach, Żerczycach i Żurobicach, a także w Supraślu, Różanymstoku i Białymstoku.

Oranta, to typ, na którym Maria ukazana jest frontalnie z rękami wzniesionymi ku niebu w geście błagania. Wzrok kieruje ku wiernym, wzywając ich, by zaufali Chrystusowi, do którego ona zwraca się, prosząc o miłosierdzie dla ludzkości. Typ orantki znajduje się w cerkwi w Mielniku.

Na uwagę zasługuje też typ Matki Bożej Tronującej. Ukazuje Matkę Bożą na tronie w pozycji frontalnej – Maria trzyma przed sobą Dzieciątko Jezus, które z kolei błogosławi i ukazuje zwój Pisma. Z obu stron tronu stoją aniołowie, święci pochyleni ku Dziewicy w geście adoracji.

I choć znawcy wskażą zapewne jeszcze inne typy ikon związane z wizerunkiem Matki Bożej, jak choćby Karmiącą czy Pasyjną, to pozostańmy przy tych o których wspomina ks. Grzegorz Sosna.

W przedstawieniu Bogarodzicy pojawiają się zawsze charakterystyczne elementy. Kolory sukni i płaszcza są odwrotnością kolorów szat Chrystusa. Maria, ma zawsze suknię ciemnobłękitną, ale okryta jest płaszczem barwy purpurowej, symbolizującej boskość i królewską godność, ponieważ została wybrana przez Boga na Matkę Króla świata.

Analizując typy ikon należy sięgnąć do postanowień soborowych. VII Sobór Powszechny zadeklarował, że ikonie należy się taki sam kult jak Ewangelii. Oznacza to, że ikona została postawiona na tym samym poziomie, co Biblia. Ikona jest innym rodzajem teologii – teologii w barwach i liniach, przyjmuje funkcje języka i w innym języku sobie właściwym, tłumaczy prawdy wiary. Właściwe miejsce ikony znajduje się w cerkwi. Ikona związana jest z liturgią. Pełni też taką samą rolę jak liturgia, jest wtajemniczeniem w Boga. Według teologa o. Sergiusza Bułgakowa prawosławie, zwłaszcza w Bizancjum i na Rusi, otrzymało dar widzenia piękna świata duchowego.

Zgodnie z tradycją chrześcijańską ikona towarzyszy wiernym prawosławnym od kołyski do grobu. Podczas chrztu dziecko otrzymuje ikonę świętego, którego nosi imię. W sakramencie małżeństwa nowożeńcy otrzymują ikonę. W ostatniej drodze również towarzyszy ikona. W każdym domu prawosławnym znajduje się przeważnie ikona Matki Bożej, Zbawiciela jak również i innych świętych. Zajmują one najbardziej poczesne miejsce, tak zwany krasnyj uhołok. Zapalane są przed nimi lampki i odmawiane poranne i wieczorne modlitwy. Kierując swój wzrok i myśli, wierni proszą o błogosławieństwo na rozpoczętą pracę, uciekają się do nich w różnych niedolach, utrapieniach, bólach i chorobach, błagając o pomoc i orędownictwo. Wierzący czują łaskę spływającą na nich z ikon i zdarza się często po skończonej modlitwie, że otrzymują to, o co błagali.

W każdej cerkwi jest zawsze wiele ikon Matki Bożej, a wśród nich jedna ikona najbardziej czczona w tej parafii, zazwyczaj umieszczona w kiocie, przed którą w czasie nabożeństwa pali się mnóstwo lampek i świec. Wiele ikon Bogarodzicy znanych jest z tego, że okazują ludziom swą pełną łaski pomoc. Gdy modlimy się przed ikoną, ona żyje energią duchową skumulowaną (namolenną) przez pokolenia wierzących i uświęca ich ziemską drogę.

W Kościele prawosławnym wspomina się o 601 cudownych wizerunkach Matki Bożej. Z nich jak ze źródła spływały niezliczone znaki i cuda, zarówno na pojedyncze osoby, jak i na całe regiony.

Na Podlasiu obecnie znajduje się około trzydziestu ikon i miejsc szczególnie czczonych przez wiernych. Najbardziej znanymi i czczonymi ikonami na tym terenie mogą poszczycić się Supraśl, Bielsk Podlaski, Hodyszewo, Krasnystok, Rajsk, Stary Kornin i Puchły. Historia ich była różna, los nie zawsze łaskawy, nie wszystkie dochowały się do naszych czasów.

Zajrzyjmy więc do jednego z tych miejsc, położonego na prawym brzegu rzeki Narew. Do małej miejscowości, w której w centrum wśród dorodnych, wysokich drzew niezwykle prezentuje się drewniana cerkiew. Przez wielu uznawana za najpiękniejszą cerkiew Podlasia. To Puchły ze swoją perłą z cudowną ikoną w niej ukrytą.

Najbardziej czczoną ikoną w Puchłach jest ikona Pokrowy (Opieki Matki Bożej), znajduje się ona w kiocie (ozdobna przeszklona rama lub płytka szafa) w lewym klirosie. Postać Matki Bożej z królewską koroną ukazano na obłoku w suto drapowanej sukni w kolorze różowym, ściągniętej w talii paskiem. Rozpostarty płaszcz podtrzymują aniołowie. W dolnej części ikony umieszczeni są przedstawiciele wszystkich stanów – władca w gronostajowym płaszczu, arystokracja, szlachta, hierarchowie Cerkwi z pastorałami, mnisi bazylianie. W 1999 roku w wigilię święta Pokrowy (13 października) uroczyście została poświęcona i założona na cudowną ikonę Matki Bożej nowa ryza, wykonana z miedzianej blachy, a nimb pokryto złotem. Cudowny charakter ikony wielokrotnie potwierdzały cuda. W czasie nabożeństwa pali się tu mnóstwo świec ofiarnych. Jak przed wiekami wielu pielgrzymów podąża do Matki Bożej aby wznosić swoje modły i prosić o wstawiennictwo u Syna Jezusa Chrystusa.

Do ożywienia kontaktów ze światem prawosławnym doszło w Polsce za Władysława Jagiełły. Malarstwo bizantyjskie pojawiło się wtedy we wnętrzach katolickich kościołów, w katedrze wawelskiej, w kaplicy Świętej Trójcy na zamku w Lublinie, katedrze gnieźnieńskiej oraz w kolegiatach w Wiślicy i Sandomierzu. Z okresu średniowiecza zachowały się dwa wizerunki Matki Bożej pochodzenia wschodniego – ikona Matki Bożej z XII wieku, przechowywana w skarbach klasztoru klarysek w Krakowie oraz ikona Hodegetrii ofiarowana do klasztoru paulinów na Jasnej Górze.

Kult cudownych ikon Matki Bożej szerzył się w Polsce w nieznanej na zachodzie skali. Wśród dwunastu wielkich świąt Cerkwi, cztery są poświęcone Bogurodzicy. Święta maryjne obchodzone są przez cały rok: objawienie cudownych ikon, uzdrowienie za jej wstawiennictwem przed szczególnie czczonymi ikonami. Młode pokolenie czerpie swoją wiedzę o kulcie miejsc świętych i cudownych ikon od swoich przodków. W archiwach cerkiewnych, m.in. w ukazanych Puchłach, zachowały się w rękopisie pieśni o cudach uzdrowienia. Wstawiennictwo Matki Bożej za lud grzeszny odzwierciedla najskrytsze marzenie wiernych o uzdrowieniu ciała i zbawieniu duszy. To Matka Boża otacza opieką swych wiernych i nie opuszcza ich w potrzebie. Święte miejsca oraz Jej cudowne ikony są otaczane najświętszą czcią. Przez wieki święte miejsca były nawiedzane przez wszystkie stany.

Średniowieczne malarstwo ikonowe obecnie możemy oglądać prawie wyłącznie w muzeach, w miejscach dla ikon nienaturalnych. W muzeach Polski znajdują się ikony pochodzące z przemytu z Rosji, Ukrainy, Białorusi oraz z warsztatów malarskich na wschodnich terenach. Najwięcej najstarszych ikon w zbiorach muzealnych znajduje się w Sanoku, Łańcucie, Krakowie. Akcja ,,Wisła” przyspieszyła likwidację cerkwi na południu Polski, a świątynie zostały ogołocone ze wszelkich cenności. Znikoma część wyposażenia znalazła się w muzeach, reszta bezpowrotnie została rozgrabiona.

Sama Białostocczyzna straciła cerkiewne cenności podczas I wojny światowej, gdy ludność była ewakuowana w głąb Rosji. Pozostawione na pastwę losu świątynie mocno ucierpiały. W okresie międzywojennym represyjna (aby nie powiedzieć odwetowa) polityka państwowa w stosunku do Kościoła prawosławnego ostatecznie wymazała z powierzchni ziemi 451 obiektów sakralnych wraz z ich wyposażeniem.

Po II wojnie światowej cerkwie w Polsce w województwach południowych i wschodnich ostatecznie straciły swoje przebogate wyposażenie. Na terenie Białostocczyzny świątynie przetrwały, lecz zainteresowanie ikonami i cennościami cerkiewnymi spowodowało, że prawie każda z nich została okradziona, niektóre kilkakrotnie. Nieodżałowaną stratą były też pożary kilku cerkwi.

Mimo wymienionych różnorakich nieszczęść, jakie dotknęły Kościół prawosławny i jego świętości, cerkwie, miejsca święte i cudowne ikony trwają niezmiennie – jako widoczne znaki Opatrzności Bożej i wstawiennictwa za Lud Boży.